Η μεταβυζαντινή μονή, που ιδρύθηκε το 1633, υπαγόταν αρχικά στην Αρχιεπισκοπή Αχριδών, ακολούθως δε περιήλθε στη δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου
Στην είσοδο του Σπηλαίου, ενός από τους παλαιότερους οικισμούς της Περιφερειακής Ενότητας Γρεβενών (υψόμετρο 960), βρίσκεται η μονή της Παναγίας, αξιόλογο δείγμα μεταβυζαντινής μοναστηριακής αρχιτεκτονικής.
Το χωριό είναι χτισμένο στις ανατολικές παρυφές της οροσειράς της Πίνδου, σε μια περιοχή που κατοικείται από την απώτατη αρχαιότητα.
Η μονή της Παναγίας στο Σπήλαιο, που ιδρύθηκε το 1633, υπαγόταν αρχικά στην Αρχιεπισκοπή Αχριδών (η Αρχιεπισκοπή Αχριδών ιδρύθηκε με σιγίλιο του αυτοκράτορα Βασιλείου Β’ το 1018 και καταργήθηκε, ύστερα από μακρότατο βίο επτάμισι αιώνων, το έτος 1767), ακολούθως δε περιήλθε στη δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου.
Καθ’ όλη τη διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας η μονή, αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου, ήταν παρούσα στους απελευθερωτικούς αγώνες των κατοίκων της περιοχής, ενώ σημαντικός ήταν και ο παιδευτικός ρόλος της.
Σύμφωνα μάλιστα με προφορικές παραδόσεις, από το μοναστήρι της Παναγίας πέρασε δύο φορές ο ευρύτατα γνωστός για την εκπαιδευτική συνεισφορά του Κοσμάς ο Αιτωλός (1714-1779).
Το 1935 η μονή συγχωνεύτηκε με τη μονή Οσίου Νικάνορος (Ζάβορδας), που βρίσκεται κοντά στο χωριό Παναγιά Γρεβενών, στην ευρύτερη περιοχή της Δεσκάτης.
Από το μοναστηριακό συγκρότημα διατηρούνται μόνο το καθολικό και το ισόγειο της μιας πτέρυγας των κελιών.
Το καθολικό, τρίκλιτη τρουλαία βασιλική με ξυλόγλυπτο τέμπλο 17ου αιώνα και νάρθηκα (λιτή), φέρει όλα τα χαρακτηριστικά της μακεδονικής μεταβυζαντινής αρχιτεκτονικής.
Σε μεταγενέστερη φάση προστέθηκε στο μεν δυτικό τμήμα ευρύχωρος εξωνάρθηκας, στη δε βορειοδυτική γωνία κωδωνοστάσιο.
Οι τοίχοι του ναού είναι ως επί το πλείστον χτισμένοι με αργούς λίθους, ενώ πελεκημένες πέτρες και πλίνθοι χρησιμοποιήθηκαν επιμελώς προκειμένου να οικοδομηθούν οι μεγάλες πλευρικές κόγχες (οι λεγόμενοι χοροί) και οι δύο τρούλοι (ο κεντρικός και αυτός του νάρθηκα).
Ο τοιχογραφικός διάκοσμος του κατάγραφου ναού ανάγεται σε δύο χρονικές περιόδους: στην πρώτη εξ αυτών (1650) ανήκουν οι τοιχογραφίες του κεντρικού τμήματος του ναού, του τρούλου και των χορών, ενώ στη δεύτερη (1658) ανήκουν εκείνες που κοσμούν το υπόλοιπο τμήμα του ναού και το νάρθηκα.
Πολύ μεταγενέστερες είναι οι τοιχογραφίες του εξωνάρθηκα, έργο του 1911.
Η μονή της Παναγίας στο Σπήλαιο πανηγυρίζει το Δεκαπενταύγουστο.
(πηγη: in.gr)
